مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داد
بی‌خبری ۱۰ ساله از بیلان آب کشور
ارزيابي و کمی‌سازی منابع آب در دسترس از مهمترين و حساس‌ترین مراحل مديريت منابع آب و لازمۀ مديريت پايدار آن است. هدف اصلي ارزيابي منابع آب از دیدگاه جامع، برآورد و پيش‌بيني كمي و كيفي منابع آب براي تأمين نيازهاي بخش‌هاي مختلف جامعه و ارائۀ اطلاعات لازم برای فعاليت‌هاي كاهش بلایاي مربوط به آب و حفظ و بهبود شرايط محیط زیستی است.
رخدادشهر: مرکز پژوهشگاه مجلس در گزارشی باعنوان «بررسی کلی بیلان آبی کشور: وضعیت و چالش‌ها» می‌گوید: «از دیدگاه سیاستگذاری و برنامه‌ریزی، وجود دیدگاه مناسب و قابل اطمینان از انواع منابع آب موجود و بیلان آنها، اثرگذاری مستقیم در موفقیت این سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌ها دارد و تضمین بقا و پایداری جامعه و توسعۀ پایدار را به‌دنبال خواهد داشت. وجود برخی چالش‌ها در بیلان منابع و مصارف آب کشور، وجود آمار و ارقام متفاوت و بعضاً متناقض از سوی دستگاه‌های مختلف و همچنین عدم بهروزرسانی مناسب این آمار و ارقام از سوی دستگاه‌های مسئول، مشکلاتی را برای سیاستگذاری کلان و حتی غیرکلان آبی کشور در پی داشته است.» این نهاد می‌گوید ایران یک‌دهه است که بیلان آبی را به‌روز نکرده است»؛ یعنی همۀ برنامه‌های آبی کشور براساس اعداد و ارقام ۱۰ سال قبل انجام می‌شود.
تهیۀ بیلان منابع و مصارف آب لازمۀ هرگونه سیاستگذاری کلان و خرد در این زمینه است. با بررسی بیلان آب، تمام ورودی‌ها، خروجی‌ها و تغییرات ذخایر آبی طی یک محدودۀ مکانی و زمانی مشخص بررسی و تعیین می‌شود. این ورودی‌ها، خروجی‌ها و تغییرات ذخایر می‌تواند به‌هر شکلی باشد و با تغییر مقیاس مکانی مورد بررسی، ممکن است جزئیات جدیدی به هرکدام اضافه شود. با کوچکترشدن مقیاس مکانی تدوین بیلان آب، جزئیات بیشتر و موضوع پیچیده‌تر می‌شود.
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: «باید توجه داشت که ممکن است به‌دلیلی، اجزای معادلۀ بیلان باهم در تعادل نباشند که در این حالت از جز تطبیق استفاده و عدم قطعیت موضوعه در این جز لحاظ می‌شود. معمولاً ورودی‌ها(منابع) و خروجی‌ها(مصارف) در معادلۀ بیلان به سه دستۀ منابع، مصارف بالایی سطح زمین، منابع، مصارف روی سطح زمین و منابع، مصارف زیر سطح زمین تقسیم‌بندی می‌شوند.»
مصارف بیش از منابع
براساس این گزارش، در حال حاضر، در تمام حوضه‌های آبریز کشور خروجی‌ها و مصارف آب از ورودی‌ها و منابع، پیشی گرفته و بیشتر شده است. در این حالت، اضافۀ خروجی‌ها و مصارف از ذخایر تأمین‌شده و باعث ایجاد کسری در ذخایر (ذخیرۀ منفی) می‌شود. با تداوم این وضعیت، کسری به‌صورت تجمعی افزایش می‌یابد و تبعات منفی چشمگیری در بر خواهد داشت. آخرین بیلان آب کشور که براساس آماربرداری‌های سراسری منابع و مصارف آب صورت گرفته است، منتهی به سال آبی ۱۳۸۹- ۱۳۹۰ است و آمار ۱۱ سال آبی اخیر در آن لحاظ نشده است.
کارشناسان این گزارش معتقدند به‌دلیل اینکه دهۀ اخیر به‌شکل معناداری نسبت به سال‌های قبل خشک‌تر بوده است، قطعاً تغییراتی در بیلان منابع و مصارف آب صورت گرفته است. براین‌اساس، کل آب تجدیدپذیر کشور برابر ۱۱۰ میلیارد مترمکعب است. با لحاظ سال‌های اخیر در بیلان آب کشور، به‌طور حتم این میزان کمتر شده است و درنتیجه بخش‌های مصرف‌کنندۀ کشور، آب کمتری برای توسعه در اختیار خواهند داشت.
کسری تجمیعی بالا
براساس گزارش کارشناسی بررسی کلی بیلان آب کشور، طبق آخرین بیلان کشور کل خروجی‌ها و مصارف آب از کل ورودی‌ها و منابع بیشتر است و مابه‌التفاوت آنها از ذخایر سطحی و زیرزمینی تأمین می‌شود. مقدار کسری یادشده ۶.۴ میلیارد مترمکعب است که ۵.۸ میلیارد مترمکعب آن مربوط به منابع آب زیرزمینی است. به‌دلیل تداوم کسری مذکور برای چندین سال متوالی، در حال حاضر مقدار تجمعی این کسری برای منابع آب زیرزمینی یکی از چالش‌های اصلی بخش آب کشور است. از طرف دیگر به‌دلیل وابستگی ۵۵ درصدی مصارف مختلف کشور به منابع آب زیرزمینی و وخامت بیشتر اوضاع در سال‌های اخیر، این امر باید یکی از اولویت‌های مهم سیاستگذاران بخش آب کشور باشد.
حاکمیتی‌نبودن موضوع بیلان آب، عدم وفاق بین بخش‌های مختلف مرتبط با بیلان آب در مورد آمار و ارقام، پویانبودن بیلان آب و برخی عدم قطعیت‌ها در اجزای مختلف بیلان آب، از آسیب‌های اساسی مقولۀ بیلان آب در کشور است. تلقی موضوع بیلان آب به‌عنوان امری حاکمیتی، تکمیل و تجهیز شبکۀ پایش منابع و مصارف آب کشور، استفاده از فناوری‌های جدید، استانداردسازی روش تولید بیلان و استفاده از رویکرد حسابداری آب می‌تواند از اهم راهکارهای بهبود تهیۀ بیلان آب کشور باشد.
آخرین بیلان، مربوط به ۱۰ سال پیش
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌نویسد: «آخرین بیلان منابع و مصارف آب در کشور مربوط به سال آبی ۱۳۸۹-۱۳۹۰ است که طی آن بیلان منابع آب منتهی به سال آبی ۱۳۸۹-۱۳۹۰ (متوسط دورۀ ۴۵ ساله) در قالب ۶۰۹ محدودۀ مطالعاتی کشور توسط بخش آب وزارت نیرو تهیه شده است. بیلان تهیه‌شده برای مقیاس‌های مکانی ۳۰ حوضۀ آبریز درجه دو، ۶ حوضۀ آبریز درجه یک و درنهایت کل کشور ارائه شده است.
براساس این بیلان، سه حوضۀ آبریز درجه دو با بیشترین ورودی آب عبارتند از: کارون بزرگ، کویر مرکزی و دریاچه نمک، به‌ترتیب مقادیر مطلق ۴۱۵۵۳، ۳۰۲۴۳ و ۲۴۹۸۵ میلیون مترمکعب. همچنین بیشترین کسری در ذخیره نیز در حوضه‌های آبریز درجه دو دریاچه نمک، کویر مرکزی و دریاچه ارومیه با مقادیر ۱۰۳۹-، ۱۰۰۶- و ۵۹۴- میلیون مترمکعب اتفاق افتاده است. در مقیاس حوضه‌های آبریز درجه یک خلیج فارس و دریای عمان، دریای خزر، فلات مرکزی، دریاچه ارومیه، قره‌قوم و مرزی شرق، آب تجدیدپذیر به‌ترتیب با مقادیر ۵۶۹۲۹، ۲۲۴۶۵، ۲۲۲۹۰، ۵۰۷۱، ۱۶۷۵ و ۱۴۴۷ میلیون مترمکعب حاصل می‌شود که درنهایت، کل آب تجدیدپذیر کشور را رقم می‌زند. همچنین، در این مقیاس تمام حوضه‌های آبریز تغییرات منفی ذخیره دارند.
مهمترین موارد آسیب‌شناسی بیلان آب کشور را می‌توان عدم متولی مشخص واحد، به‌روز نبودن و فواصل زمانی طولانی بهروزرسانی، ساختار تصدی‌گری نامناسب در بدنۀ اجرایی و همچنین مشخص‌نبودن مرز بین اندازه‌گیری و تخمین برشمرد. آسیب‌های یادشده درنهایت به مؤثرنبودن بیلان منابع و مصارف آب در تدوین سیاستگذاری‌های کشور منجر می‌شود. در این راستا تکمیل و تجهیز شبکۀ پایش کشور و استفاده از فناوری‌های روزآمد پایش و اندازه‌گیری، استانداردسازی روش تدوین بیلان و تغییر به رویکرد حسابداری آب به‌عنوان برخی پیشنهادها برای بهبود مقولۀ بیلان آب کشور ارائه می‌شود.»
کاهش آب تجدیدپذیر کشور
آخرین بیلان منابع و مصارف آب کشور برای دورۀ ۴۵ سالۀ منتهی به سال آبی ۱۳۸۹-۱۳۹۰ است. طی بیلان مذکور، همۀ ورودی‌ها و خروجی‌هایی که در معادلۀ بیان آب نقش دارند، در مقیاس مکانی حوضه‌های آبریز درجه دو(حوضه‌های ۳۰گانه)، درجه یک(حوضه‌های ۶گانه) و کل کشور(ملی)، تعیین شده‌اند. براین‌اساس، از کل حجم بارندگی کشور، حدود ۷۲ درصد تبخیر می‌شود که با درنظر گرفتن ورودی‌ها به میزان ۱۱۴.۴ میلیارد مترمکعب، حجم آب تجدیدپذیر کشور است.
پیام ما نوشت، این گزارش، وضعیت را این‌گونه شرح می‌دهد: «آب تجدیدپذیر کشور به‌دلیل تغییر اقلیم و خشکسالی‌ها، نسبت به این مقدار، کاهش چشمگیری داشته است. وابستگی به آب زیرزمینی و سطحی در کشور به‌ترتیب ۵۵ و ۴۵ درصد است و از کل مصارف ۳۲ درصد تحت عنوان آب‌های بازگشتی به چرخه بازمی‌گردد. نکتۀ مهم اینجاست که در حال حاضر بین منابع و مصارف آب تعادل وجود ندارد و طی دورۀ مذکور، سالیانه به میزان ۶.۴ میلیارد مترمکعب، مصارف از منابع پیشی گرفته و این امر به کسری تجمعی بسیار قابل توجه منابع آب زیرزمینی و تبعات مرتبط با آن منجر شده است.»
مرکز پژوهش‌های مجلس در پایان این گزارش می‌نویسد: «متأسفانه، در حال حاضر بیلان آب کشور به‌طور قابل قبولی مشخص نیست و مواردی از جمله عدم متولی مشخص و ارائۀ داده‌های چندگانه؛ عدم بهروزرسانی مناسب بیلان آب؛ پویانبودن و عدم کاربرد در اهداف کلان و سیاستگذاری‌های موضوعه؛ عدم ساختار سازمانی مناسب در دستگاه متولی امر؛ مشخص‌نبودن مرز بین اندازه‌گیری، تخمین و مدل‌سازی و تغییر رویکرد از روش‌های سنتی بیلان به روش‌های نوین حسابداری آب را می‌توان به‌عنوان آسیب‌های اصلی بیلان آب کشور برشمرد.»
انتهای پیام/
