براساس آخرین اعلام سازمان حفاظت محیط‌زیست فقط ۲۰ قلاده یوزپلنگ آسیایی در طبیعت داریم، البته ۶ یوز هم در سایت تکثیر در اسارت نگهداری می‌شود؛ اما هدف زیست این گونه در طبیعت است که اکنون تعدادشان از خط قرمز عبور کرده و اگر دیر بجنبیم برای همیشه آنرا از دست خواهیم داد، بنابراین دستگاه‌های مرتبط به سازمان حفاظت محیط‌زیست کمک کنند تا یوز ایرانی حفظ شود.
رخدادشهر: نهم شهریورماه سال ۱۳۷۳، یک روز عادی همراه با هوایی گرم و آفتابی، دشت های شهرستان بافق آرام و سخاوتمندانه دامن خود را به روی زیستمندان منطقه گشوده بود، پرنده ها آواز خوان از این شاخه به آن شاخه می پریدند، همه چیز آرام بود، یک یوزپلنگ مادر به همراه سه توله اش از دور نمایان شد، قصد داشت در این هوای گرم فرزندانش را به حوضچه آبی در نخلستانی که در آن نزدیکی بود برساند، مادر مراقب بود تا توله ها سیراب شوند، ناگهان عده ای از مردم محلی که قطعا نسبت به ارزش این گونه ناآگاه بودند از راه رسیدند و مادر و توله ها را محاصره کردند.
ایرنا نوشت، کم کم دایره محاصره تنگ و تنگ تر شد و با چوب و هر آنچه دم دستشان بود به حیوانات حمله ور شدند، مادر تلاش کرد تا خود و توله هایش را در برابر این ضربات حفظ کند بنابراین به دفاع برخاست اما نتوانست راه به جایی ببرد در نهایت فرار کرد و سه توله اش گرفتار در این محاصره باقی ماندند، ضربات بر توله ها به حدی شدید و کاری بود که یک توله در همان دقایق اول جان باخت، در همین گیر و دار یکی از افراد به محیط زیست استان خبر داد و ماموران در محل حاضر شدند اما دیگر کار از کار گذشته بود، مادر فرار کرده بود، یک توله تلف شده بود، دومین توله هم در حال جان دادن بود و متاسفانه در مسیر انتقال به دامپزشکی تلف شد، ماند یک توله، که آنهم توسط دامپزشک در یزد به صورت سطحی معاینه و بلافاصله به تهران منتقل شد.
محیط بانان بافق آن زمان اعلام کردند که مادر به مدت یک هفته هر روز به نزدیکی محل و آن نخلستان می آمد تا شاید توله هایش را بیابد اما بعد از یک هفته ناامید شد و دیگر نیامد.
توله یوز سوم که دیگر بدون مادر، خواهر و برادر شده بود به پردیسان تهران منتقل شد و ماریتا نام گرفت، این دختر تنهایی به مدت ۹ سال در پردیسان به سر برد و در نهایت سال ۱۳۸۲ بدون اینکه دنیای طبیعی و واقعی بیرون از آن فنس ها را تجربه کند و بتواند کمکی به ادامه نسلش کند تلف شد، بنابراین زندگی غم انگیز این مادر و سه توله جدا مانده از هم، بهانه ای شد تا روز ۹ شهریورماه روز ملی یوزپلنگ آسیایی نامگذاری شود.
البته این پایان ماجرا نیست بعد از آن هم توله یوزهای دیگری به جبر وارد پردیسان شدند، « کوشکی» ، « دلبر » و « ایران » سه توله یوزی هستند که تقریبا در شرایط مشابه ماریتا وارد فنس های پردیسان شدند و بدون زاد و ولد مُردند.
کوشکی و دلبر دو یوزپلنگ نر و ماده‌ای هستند که به ترتیب ۱۰ آذر ۱۳۹۳ از پناهگاه حیات وحش میاندشت و ۱۱ آذر ۱۳۹۳ از ذخیره‌گاه زیست‌کره توران به پارک پردیسان تهران منتقل شدند، این دو گونه ارزشمند با هدف تکثیر در اسارت و انجام تحقیقات بر روی رفتار گربه‌سانان به این مکان منتقل شدند.
کوشکی یوزپلنگ نر، بهمن ماه ۱۳۸۶ در ۴ ماهگی و دلبر یوزپلنگ ماده فروردین ۱۳۹۰ در سه ماهگی به اسارت درآمدند که بعد از این و با توجه به اهمیت حفاظت از این گونه‌های ارزشمند و در خطر انقراض بودن آنها به پارک پردیسان منتقل شدند.
همچنین ایران، یوزپلنگ ماده نیز سال ۱۳۹۶ در حالی که ۸ ماه داشت از قاچاقچیان در تهران گرفته و به پردیسان منتقل شد تا در کنار کوشکی و دلبر ناجی نسل خود باشد، بر این اساس اقدامات زیادی با هدف تکثیر در اسارت بر روی این گونه ها انجام شد اما نتیجه ای نداشت تا اینکه مسوولان وقت سازمان حفاظت محیط زیست تصمیم گرفتند این سه یوز را به توران در سمنان که اکنون تنها زیستگاه این گربه سان ارزشمند است منتقل کنند؛ بنابراین سال ۱۳۹۹ به توران منتقل شدند، تلاش زیادی برای جفت گیری این دو یوز انجام شد اما نتیجه بخش نبود، دیگر به آخر خط رسیده بودند تا اینکه کوشکی یوزپلنگ نر در بهمن ۱۴۰۱ در منطقه حفاظت‌شده توران به دلیل کهولت سن تلف شد و دلبر یوز ماده نیز بعد از یک دوره بیماری تنفسی سال ۱۴۰۳ جان خود را از دست داد و دفتر زندگی این یوز زیبا برای همیشه بسته شد، این هم نتیجه زیاده خواهی و خودخواهی انسان است.
اما یوز ماده یعنی « ایران» همچنان در توران و در سایت تکثیر به سر می برد، البته یکبار در سال ۱۴۰۱ از « فیروز » یوز نر در همان منطقه باردار شد که داستان بارداری و زایمان ایران بیشتر شبیه یک تراژدی است، در واقع اردیبهشت ۱۴۰۱ مشخص شد که بارداری ایران کامل است اما با توجه به شرایط فیزیکی گونه و عدم توانایی در زادآوری طبیعی، با نظر دامپزشکان مشاور و دامپزشک سازمان حفاظت محیط زیست، ایران در ۱۱ اردیبهشت به روش سزارین صحرایی توله های خود که سه توله نر بودند را به دنیا آورد اما مادر توله ها را نپذیرفت و سه توله بی دفاع جایی در آغوش مادر برای خود پیدا نکردند.
بعد از اتمام جراحی توله ها به پناهگاهی در کنار مادر منتقل شدند، اما مادر از پذیرش و شیردهی به بچه هایش امتناع کرد، بنابراین توله ها به صورت دستی شیردهی شدند، یکی از توله ها که از همان زمان تولد ضعیف بود بعد از چهار روز تلف شد، یکی دیگر از توله‌ها در ۲۷ اردیبهشت در مسیر انتقال به یک بیمارستان تخصصی دامپزشکی در تهران از بین رفت، یوز سوم که «پیروز» نام گرفت پس از ۱۰ ماه زندگی، در ۹ اسفند ۱۴۰۱ به علت نارسایی کلیوی در بیمارستان از دست رفت، از آن روز به بعد دیگر « ایران » باردار نشد، هر چند متخصصان زیادی این ماده یوز را ویزیت کردند حتی پیتر کالدول دامپزشک اهل آفریقای جنوبی با هدف معاینه این گونه به ایران آمد و نتایج معاینات نشان داد که با توجه به مشاهده چندین ضایعه در رحم و شاخ های رحم «ایران» احتمال بارداری آن به شدت کاهش یافته است اما به طور کامل ناامید نشدند.
با تمام این فراز و نشیب ها برای تکثیر در اسارت اما مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست ناامید نشد و کار را رها نکرد بر این اساس اقدامات زیادی انجام داده که « توسعه فضای جایگاه های سایت به مساحت ۱۲ هکتار و ایجاد ۶ فضای جدید استاندارد نگهداری یوزپلنگ مطابق با پروتکل های بین المللی» ، « بهسازی جایگاه های قبلی مطابق با استانداردها» ، « ایجاد کمپ بازوحشی سازی و ورزش یوزپلنگ با تجهیزات استاندارد» ، « ایجاد کمپ جفت‌گیری مستقل با عوارض طبیعی لازم » ، « ایجاد کمپ شکار استاندارد برای بازوحشی سازی» و « ایجاد سیستم مدیریت یکپارچه با ارزیابی و پایش سیستماتیک در روند بهره برداری سایت » برخی از این اقدامات است.
همچنین « آموزش یوزبان ها جهت بهره برداری و رفتارشناسی مطابق با پروتکل های بین المللی » ، « ایجاد سیستم استاندارد ارزیابی یوزپلنگ ها شامل ارزیابی های بدنی، تغذیه و رفتارها » ، « توسعه سیستم مانیتورینگ، اتوماسیون و سیستم جابه‌جایی بی تنش یوزپلنگ ها » ، « توسعه سیستم تعمیرات، نگهداری و نظافت مطابق با پروتکل های بین المللی » و « طراحی و ایجاد سامانه هوشمند رفتارشناسی و ثبت و تحلیل داده های پایش یوزپلنگ ها » دیگر برنامه های در دست اقدام سازمان محیط زیست در راستای تثویت سایت تکثیر در اسارت است که البته برخی از آنها انجام شده است.
با تمام اینها اما سیاست حفاظتی سازمان محیط زیست، حفاظت گونه در طبیعت است بر این اساس برنامه نجات یوزپلنگ آسیایی را تهیه کردند، البته چون این گونه اکنون فقط در ایران زیست می کند به آن یوز ایرانی می گویند و این مسوولیت ایرانیان را در قبال این گربه سان سنگین تر می کند، گذشت آن زمانی که روزی سراسر شبه قاره هند، جنوب و غرب آسیا جولانگاه این گونه ارزشمند و زیبا بود، اکنون فقط منطقه توران شانس داشتن این زیبای چابک را دارد.
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
تا حدود یک قرن پیش یوزپلنگ آسیایی مشکلی نداشت و آزادانه در طبیعت گشت و گذار و زندگی می کرد اما به مرور و با توسعه زندگی شهرنشینی، جاده سازی، فعالیت های صنعتی، معدنی، شکارهای غیرقانونی و افزایش تعارضات میان انسان و محیط زیست این آرامش از یوزها گرفته شد به طوری که در امروز در ورطه انقراض قرار گرفتند.
کار به جایی رسید که زنگ خطر حیات یوزپلنگ ها به صدا در آمد به این ترتیب سازمان حفاظت محیط زیست، برنامه توسعه ملل متحد و تعدادی از نهادهای متعهد ملی و بین المللی از سال ۱۳۸۰ با همکاری یکدیگر به حفاظت از این گونه شاخص در قالب پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی پرداختند و توانست حداقل روند انقراض این گونه را کندتر کند.
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی با همکاری جوامع محلی، حمایت از محیط بانان و تقویت مناطق حفاظت شده ایران و کمک به تحقیق و پژوهش موفق به انجام این کار شده است.
تهیه برنامه نجات یوزپلنگ آسیایی
البته مدت ۶ سال است که این پروژه تعطیل شده است اما سازمان حفاظت محیط زیست در دولت چهاردهم دوباره موفق به راه اندازی آن شد، در این راستا برنامه نجات یوزپلنگ آسیایی در قالب یک برنامه عمل پنج ساله با مشارکت متخصصین مربوطه تهیه و تدوین شد، این برنامه در پنج راهبرد ارتقای حفاظت زیستگاه، پایش و پژوهش، بسترسازی و ارتقای مشارکت، ایجاد جمعیت پشتیبان و توسعه الگوهای مدیریت تدوین و نهایی شد، پروژه در سطح ملی با تامین اعتبار منابع مالی معاونت محیط زیست طبیعی از بهار ۱۴۰۴ راه اندازی شد.
بر این اساس در طول این مدت پایش جمعیت یوز در مناطق، کاهش تهدیدات و مرگ و میر یوزها، افزایش منابع حیات وحش، مدیریت بلایای طبیعی و انسانی، استفاده از ظرفیت جوامع محلی، استفاده از ظرفیت تشکل های مردمی، ایمن سازی کریدورهای مهاجرتی یوزپلنگ و سایر حیات وحش در حال انجام است.
چندی پیش در جلسه شورای عالی محیط زیست طرح ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی مطرح و مورد توجه رئیس جمهور قرار گرفت.
همچنین معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست با تاکید بر اینکه آخرین فرصت‌ها برای نجات یوزپلنگ آسیایی از انقراض در حال سوختن است گفته بود: اگر برنامه نجات یوزپلنگ آسیایی یا همان یوز ایرانی تامین اعتبار نشود انقراض این گونه قطعی خواهد بود.
حمید ظهرابی افزود: سرعت تخریب زیستگاه‌ها از سرعت اقدامات دولت بسیار بیشتر است، اگر برنامه نجات یوزپلنگ تامین اعتبار و اجرا نشود انقراض این گونه قطعی است و این امر شکست بزرگی برای محیط زیست کشور خواهد بود، متاسفانه کاملا روشن است که ابعاد این عدم توفیق فقط به محیط زیست محدود نخواهد بود و به عنوان نمونه بارزی از مدیریت در کشور تحلیل می شود، در عوض در صورت توفیق می تواند ارایه دهنده یک موفقیت بزرگ و مورد استقبال جهانی قلمداد شود و بیانگر توان علمی متخصصان محیط زیست کشور باشد و به عنوان نشانه حمایت دولت و حاکمیت از محیط زیست در سطح جهان بدرخشد.
وی همچنین اعلام کرده بود که از عملکرد وزارت راه در مسیر میامی عباس آباد راضی نیستیم، طرح های ایمن‌سازی مسیر تردد یوز در جاده میامی - عباس آباد نیز در حال انجام است، در این راستا وزارت راه نیز اقداماتی را برای فنس‌کشی در این مسیر آغاز کرده اما در واقع از عملکرد وزارت راه در این زمینه رضایت نداریم چرا که این طرح با کندی محسوسی پیش می رود و به نظر می رسد در اولویت وزارت راه نیست.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره تعداد یوزپلنگ ها و شرایط تصویب طرح ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به خبرنگار ایرنا گفته بود: بر اساس آخرین آمارها ٢٠ قلاده یوزپلنگ در طبیعت کشور زیست می کنند البته علاوه بر آن ۶ یوز هم در اسارت به سر می برند.
حمید ظهرابی درباره تصویب طرح ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در شورای عالی محیط زیست و تأیید رییس جمهور، افزود: در جلسه قبلی شورای عالی محیط زیست، گزارشی از وضعیت یوزپلنگ آسیایی مطرح شد که مورد توجه قرار گرفت.
وی اظهار کرد: در این جلسه پیشنهاد شد طرح ملی حفاظت محیط زیست به تصویب این شورا برسد اما بعد از بررسی های کارشناسان و متخصصان، این نتیجه حاصل شد که طرح جامع و همه جانبه تنوع زیستی تهیه و طرح حفاظت یوز نیز ذیل آن دیده شود.
وی تاکید کرد: برای این منظور تحقیقات و گزارش های انجام شده در دنیا را جمع آوری کرده و در حال بررسی آنها هستیم تا به بهترین نتیجه در این راستا برسیم.
ظهرابی با اشاره به اینکه اکنون ٢٠ قلاده یوز در طبیعت و ۶ قلاده نیز در اسارت هستند، گفت: تلاش ما حفاظت از زیستگاه و حضور امن یوزها در طبیعت است در این راستا اقدامات زیادی با همکاری استان ها انجام داده ایم از جمله اعتباری برای کنترل چرای بی رویه دام به ویژه در توران تعیین شده تا این موضوع ساماندهی شود.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست کشور با اشاره به ضرورت تغییر رویکردها در سیاست‌های محیط زیستی گفت: در این راستا با جمع‌آوری متخصصین برنامه های حفاظتی در بازه های زمانی یک، پنج و ۲۰ ساله تدوین کردیم، در کنار این اقدامات، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی را نیز بعد از ۶ سال توقف، دوباره فعال کردیم.
وی با اشاره به فعالیت‌های پیشین در این حوزه گفت: یکی از اقداماتی که همیشه پیگیر آن بودیم و پس از چند سال توقف مجدداً آغاز شده، مربوط به ساماندهی سایت حفاظت است، با وجود تلاش‌های صورت گرفته برای ایمن کردن جاده هایی که مسیر تردد یوزپلنگ ها هستند ، اما از سوی وزارت راه و شهرسازی، به نتایج مطلوبی نرسیدیم، انتظار داریم توجه بیشتری به این حوزه شود، در این راستا، یک برنامه منسجم با حضور متخصصانی که در آفریقا آموزش دیدند طراحی شده و در حال اجرا است تا بتوانیم حداکثر شانس موفقیت را در حفاظت از یوزپلنگ داشته باشیم.
ظهرابی افزود: موضوع حفاظت از یوزپلنگ یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های ما است، شکل‌دهی به فعالیت‌های مردمی در چند منطقه و ایجاد برنامه‌های مشارکتی از جمله اقدامات مهمی است که انجام داده‌ایم، همچنین سعی کردیم انسجام و هماهنگی بین استان‌ها را افزایش دهیم، این هماهنگی با همکاری مدیران استانی، ستاد سازمان، دانشگاه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در حال انجام است و به انسجام فعالیت‌های استان‌ها کمک زیادی خواهد کرد.
