در حالی که جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه، همواره جان انسان‌ها و زیرساخت‌های شهری را تهدید کرده‌اند، یکی از قربانیان خاموش این بحران‌ها، میراث فرهنگی و آثار تاریخی است؛ گنجینه‌هایی که هویت ملت‌ها را شکل می‌دهند و پیوندی ناگسستنی میان گذشته و حال برقرار می‌کنند.
قوانین جهانی حفاظت از میراث فرهنگی در زمان جنگ ها و منازعات مسلحانه چگونه است؟ آیا طرف های درگیر اجازه تخریب نشانه های هویتی یکدیگر را دارند؟ هدف قراردادن موزهها و محوطه‌های باستانی شبیه به آنچه که در انهدام عامدانه بوداهای بامیان توسط طالبان یا غارت موزه های عراق در دوره سقوط صدام یا تخریب آثار و محوطه‌های سوریه و عراق توسط داعش مشاهده شد در ردیف جنایت جنگی یا جنایت علیه بشریت قرار می‌گیرد؟
یونسکو، سازمان جهانی آموزش، علم و فرهنگ، بارها بر لزوم احترام به میراث فرهنگی در دوران درگیری‌های نظامی تأکید کرده و کنوانسیون‌هایی چون «کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه» را برای حفاظت از آثار فرهنگی در زمان جنگ تدوین کرده است. با این حال، اجرای این قوانین اغلب با چالش‌هایی مواجه است؛ به‌ویژه زمانی که مناطق درگیر در کنترل گروه‌های غیردولتی یا شبه‌نظامیان قرار دارند.
کارشناسان این حوزه معتقدند، حفاظت از میراث فرهنگی، تنها وظیفه دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی نیست، بلکه همکاری جوامع محلی، باستان‌شناسان، رسانه‌ها و نهادهای مدنی نیز در این زمینه حیاتی است. ایجاد نسخه‌های دیجیتال از آثار، انتقال اضطراری اشیای ارزشمند به مناطق امن، و آموزش نیروهای محلی برای نگهداری از بناهای تاریخی، از جمله اقداماتی هستند که در شرایط بحرانی می‌توانند تا حدی از نابودی این میراث جلوگیری کنند.
قوانین بین‌المللی متعددی برای حفاظت از آثار تاریخی و میراث فرهنگی در زمان جنگ وجود دارد که به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم با هدف جلوگیری از تکرار فجایع گذشته تدوین شده‌اند.
نخستین قانون مربوط به کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه درباره حفاظت از اموال فرهنگی در زمان مخاصمات مسلحانه می‌شود که مهم‌ترین و جامع‌ترین سند بین‌المللی در این زمینه است.
هدف از نوشتن این قانون خفاظت از اموال فرهنگی (از جمله بناهای تاریخی، آثار هنری، موزهها، کتابخانه‌ها، آرشیوها) در زمان جنگ و درگیری مسلحانه است.
اصل بنیادین: طرف‌های درگیر باید از آسیب رساندن به اموال فرهنگی خود و طرف مقابل خودداری کنند
استفاده از نماد ویژه (سپر آبی و سفید) برای نشانه‌گذاری اموال فرهنگی حفاظت‌شده یکی از علایم مشخص است که دولت‌ها ملزم به استفاده از آن هستند.
پروتکل‌های الحاقی:
پروتکل اول (۱۹۵۴): جلوگیری از انتقال غیرقانونی آثار از مناطق اشغالی.
پروتکل دوم (۱۹۹۹): گسترش و تقویت تدابیر حفاظتی، از جمله ایجاد «حفاظت ویژه پیشرفته» برای برخی اماکن فرهنگی برجسته.
معاهدات ژنو (۱۹۴۹) و پروتکل‌های الحاقی (۱۹۷۷)
این معاهدات اصول کلی حفاظت از غیرنظامیان و اموال آن‌ها در زمان جنگ را تعیین می‌کنند.
در پروتکل اول الحاقی (ماده ۵۳) به‌طور خاص تأکید شده است که: «ارتکاب هرگونه اقدام خصمانه علیه اموال فرهنگی، بناهای مذهبی و هنری که میراث فرهنگی مردم هستند، ممنوع است.»
طبق ماده ۸ اساسنامه، تخریب عمدی و بدون توجیه نظامیِ اموال فرهنگی، جنایت جنگی محسوب می‌شود.
به عنوان مثال در سال ۲۰۱۶، دیوان کیفری بین‌المللی یک شبه‌نظامی مالیایی را به جرم تخریب مقبره‌های تاریخی در تیمبوکتو (مالی) محاکمه و محکوم کرد. این اولین پرونده مربوط به جنایت فرهنگی در تاریخ ICC بود.
کنوانسیون یونسکو درباره اقدامات برای ممنوعیت واردات، صادرات و انتقال غیرقانونی مالکیت اموال فرهنگی (۱۹۷۰) یکی دیگر از مواردی است که یونسکو بر آن تاکید کرده است.
گرچه به‌طور خاص درباره جنگ نیست، اما نقش مهمی در جلوگیری از قاچاق آثار فرهنگی در دوران بحران و جنگ دارد.
در نهایت، جنگ‌ها می‌آیند و می‌روند، اما آنچه باقی می‌ماند، حافظه تاریخی ملت‌هاست. صیانت از میراث فرهنگی، نه فقط پاسداری از گذشته، بلکه سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای آگاه‌تر و متحدتر است.
ایلنا نوشت، از همین رو، صیانت و حفاظت از میراث فرهنگی یکی از موضوعات مهمی است که کارشناسان و باستانشناس در زمان جنگ و بحران بر آن تاکید دارند.
