تاکنون ۶۶ هزار و ۵۰۰ هکتار کمربند سبز در حریم شهرها ایجاد شده، اما این طرح ناکام مانده است
شکست کمربند سبز
ایستادن در برابر گسترش افسارگسیختهٔ شهرها، کاهش آلودگی هوا و زیست‌پذیر کردن شهرها اهدافی است که از سال‌ها پیش قانونگذاران در طرح‌های جامع شهری و لوایح مرتبط با کمربند سبز دنبال کرده‌‌اند. این الگو نه‌تنها در ایران که در تمام نقاط جهان به‌طور موفق یا ناموفق در حال اجرا است. بحث محدوده و حریم در دههٔ ۴۰ در نخستین طرح جامع شهری تهران مطرح شده بود، بعد در دههٔ ۷۰ طی برنامه‌ای ۲۵ساله و در سال ۸۵ به‌طور مشخص توصیه‌هایی برای حریم سبز تهران در طرح جامع شهر تهران به میان آورده شد و سال ۹۶ نیز مجلس ذیل لایحهٔ هوای پاک به لزوم داشتن کمربند سبز در شهرهای تحت‌تأثیر ریزگردها تأکید کرد و وظایفی را برای دستگاه‌ها در نظر گرفت.
رخدادشهر: در تمام طول چند ده سالی که موضوع حریم و محدوده در شهرهای ایران مطرح شده است، هیچ‌گاه دولت‌ها و شهرداری‌ها در اجرای آن به موفقیت مطلوبی دست نیافته‌اند؛ چراکه هر بار رشد و گسترش حاشیه‌نشینی به‌ویژه در کلانشهری چون تهران خود را بر این محدودهٔ تعیین‌شده تحمیل کرده، ضمن اینکه همواره مشکلات منابع آبی و مالی پا برجا بوده است. بنابراین، با وجود اقدامات انجام‌شده به‌نظر می‌رسد که در نمایی کلی فعلاً با طرحی شکست‌خورده روبه‌رو هستیم.
برای دریافت اطلاعات دربارهٔ میزان اجرای مصوبات و مفاد قانونی مرتبط از سازمان شهرداری و دهیاری‌های کشور با این توضیح که آمار تفکیک‌شده‌ای در‌این‌باره وجود ندارد، نهایتاً به این چند پاراگراف رسید: «براساس پایش اطلاعات به‌دست‌آمده از طریق استانداری‌های سراسر کشور حدود ۶۶ هزار و ۵۰۰ هکتار کمربند سبز طی سنوات گذشته در حریم شهرها احداث شده و در حال نگهداری می‌باشد. و در نظر است طی یک برنامهٔ پنج‌ساله، ۱۰ هزار هکتار کمربند سبز توسط شهرداری‌ها در پیرامون شهرها ایجاد شود که این امر مستلزم تأمین منابع مالی مورد نیاز و هم‌افزایی و همکاری مستمر تمامی دستگاه‌های متولی می‌باشد.»
همچنین، در بخش دیگری از پاسخ این سازمان به فرابخشی بودن بحث توسعه و نگهداری فضای سبز شهرها در کشور اشاره شده است که همکاری و هماهنگی بین دستگاه‌های متولی از جمله وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی، راه‌وشهرسازی، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان برنامه‌وبودجهٔ کشور و شهرداری‌ها را می‌طلبد: «وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی (سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری)، راه‌وشهرسازی، کشور، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها مکلفند حریم سبز بزرگراه‌ها و کمربند سبز شهرها و روستاهای تحت‌تأثیر رخدادهای گردوغبار را ایجاد نمایند.
کمربندهای سبز (کمربند حفاظتی)، برای تعیین حدود شهر، کنترل گسترش شهر، جلوگیری از رشد بی‌رویهٔ شهرها ایجاد می‌شوند، ولی در روند رشد شهر ممکن است نقش اولیهٔ خود را از دست بدهند و به‌عنوان فضای سبز درون‌شهری ایفای نقش نمایند.»
کمربند سبز پایتخت هنوز به خط پایان نرسیده است. در کرمان خبری از تکمیل طرح‌ها نیست. کمربند سبز اصفهان باید تا سال ۹۹ تکمیل می‌شد، اما تا آن سال فقط ۵۰ هکتارش اجرا شد. در کاشان خبری از حریم سبز نیست. در اهواز پس از ۱۴ سال از آغاز اجرای طرح، کمی بیشتر از ۱۰ درصد کار پیش رفته است. در شهرهای دیگر هم وضع به همین صورت است
پیش از این در قانون برنامهٔ پنجم و ششم الزاماتی دربارهٔ کمربند سبز برای وزارت جهاد کشاورزی و دولت تعیین شده است.
فروردین سال ۹۶ نیز نمایندگان مجلس در ماده‌ای از لایحهٔ هوای پاک، وزارتخانه‌های راه‌وشهرسازی و جهادکشاورزی و سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها را طی برنامه‌ای پنج‌ساله مکلف به انجام اقداماتی برای کمربند سبز شهرها و روستاهای تحت‌تأثیر گردوغبار کردند. وزارت نیرو مکلف به تأمین منابع آب مورد نیاز بود. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور نیز می‌بایست حداقل ۲۰ درصد از منابع در اختیار خود را به توسعهٔ کمربند سبز موضوع این ماده اختصاص می‌داد و به شهرداری شهرها و دهیاری‌ها پرداخت می‌کرد.
از تهران تا کرمان
کمربند سبز پایتخت هنوز هم به خط پایان نرسیده است. سال پیش «علی‌محمد مختاری»، مدیرعامل سازمان بوستان‌‌ها و فضای سبز شهرداری تهران، وعده داد تا سال ۱۴۰۴ با اجرای پنج هزار کیلومتر دیگر، طول ۵۰ هزار هکتاری کمربند سبز که در اسناد بالادستی تعیین شده است، تکمیل شود. با این‌همه از نظر «امیرحسین عبدالله‌زاده»، کارشناس محیط زیست این طرح در تهران به‌علت نبود توان نگهداری و کاشت گونه‌های نامناسب، شکست‌خورده است: «گونه‌ها رشد اندکی داشته‌اند و بعد از گذشت ۱۰ سال درختچه‌هایی حتی با ارتفاع ۱۰ متر نیز دیده نمی‌شود.»
در کرمان اما خبری از تکمیل طرح‌ها نیست. «سیدمصطفی آیت‌اللهی موسوی»، معاون استاندار کرمان، در سال ۹۹ اعلام کرده بود که از طول ۱۰کیلومتری کمربند سبز کرمان فقط ۴۰ کیلومتر اجرا شده است و طرح در آنجا هم به‌علت مشکلات نگهداری و تداخل تملک اراضی ناتمام مانده است و حتی مرداد پارسال شهردار کرمان آن را محکوم به شکست دانست.
اجرای کمربند سبز در شهر مشهد نتیجهٔ مثبت چندانی نداشته است؛ این شهر اگر چه در تبدیل کمربند جنوبی به کمربند سبز و کوه پارک توفیقاتی داشت، ولی آن‌طور که از گفته‌های «حسین مختاری»، مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری مشهد، پیداست تا آذر ۱۴۰۱ سه هزار و ۲۰۰ هکتار از کمربند جنوبی اجرا شده است، درحالی‌که طول کمربند سبز مشهد باید تا سال ۱۴۰۴ به ۱۳ هزار هکتار برسد.
«فروغ مرتضایی‌نژاد»، مدیرعامل وقت سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان، اسفند سال ۹۹ از تکمیل کمربند سبز این شهر سخن گفت، اما دو روز بعد روزنامهٔ همشهری گزارش داد که از طول ۱۷۰ هکتاری کمربند این شهر ۵۰ هکتار به مرحلهٔ اجرا رسیده است. در کاشان هم که خبری از این حریم سبز نیست. اسفند سال ۱۴۰۰، «محمدمهدی شریفی»، رئیس ادارهٔ منابع‌طبیعی و آبخیزداری کاشان از نبود کمربند سبز این شهر انتقاد کرد و گفت که کاشان نیاز دارد در مدار یک کمربند سبز به طول ۵۴ کیلومتر قرار بگیرد و بی‌توجهی به این نیاز، منطقه را با مشکل مواجه می‌کند.
با اینکه حدود ۱۴ سال از آغاز اجرای طرح کمربند سبز اهواز گذشته، بررسی‌ها نشان می‌دهد پیشرفت آن در خوش‌بینانه‌ترین حالت کمی بیش از ۱۰ درصد باشد. مجموع مساحت کمربند سبز اهواز هفت هزار و ۲۰۰ هکتار تعیین شده است که به گفتهٔ «امین امیری‌فرد»، مدیر طرح کمربند سبز اهواز (از سال ۹۱ تا ۹۸) تا سال ۱۴۰۰ به‌دلیل محدودیت‌های مالی تنها ۷۰۰ هکتار آن عملیاتی شده است.
در روزهای گذشته «محمدمهدی مطیعی»، رئیس کمیسیون محیط زیست، فضای سبز و سلامت شورای شهر اهواز به ایسنا گفته است «وظیفهٔ شهرداری اهواز اجرای یک هزار و ۲۰۰ هکتار از مساحت این کمربند بوده که حدود یک هزار و ۱۰۰ هکتار آن انجام شده است». طبق توضیح او البته در سیل سال ۹۸ به بخشی از این کمربند سبز آسیب وارد شد و اکنون عملیات واکاری در حال انجام است، اما «دیگر ارگان‌ها هنوز اقدامات درخور تکلیفی که بر دوششان گذاشته شده بود را انجام نداده‌اند».
سال گذشته «اکبر امجدی»، سرپرست سازمان سیما، منظر و شهرداری تبریز از رعایت نکردن الگوی کشت مناسب و ضعف تغذیهٔ گیاهی و حاصلخیزی خاک گفت و اینکه این موارد باعث شده است همین مقدار ناچیز فضای سبز شهری در سال‌های آینده با توجه به شرایط نامطلوب نگهداری در وضعیت بحرانی قرار گیرد. به گفتهٔ او، طرح کمربند سبز تبریز به تبعیت از کمربند سبز تهران از ۱۵ سال پیش و با تبلیغات زیاد آغاز شد، ولی «آنچه امروز مشاهده می‌شود تعدادی درخت رنگ‌و‌رو رفته است که متأثر از کلروز آهکی است و جذب آب و مواد غذایی را در آنها با مشکل مواجه کرده است و این کمربند سبز تبریز وضعیت یکسانی از نظر سطح و پوشش یکدستی برای کنترل گردوغبار ندارد». مسئولان شهری تبریز اردیبهشت امسال هم خبر دادند که حاشیه‌های دو سمت کنارگذر غرب تبریز برای ایجاد کمربند سبزی به مساحت ۴۰ هکتار تعیین شده است.در شهرهای دیگر هم وضع به همین صورت است و طرح‌هایی به‌صورت جسته‌گریخته انجام می‌شود، ولی دربارهٔ تکمیل آنها خبری داده نمی‌شود.
دلایل ناکامی توسعهٔ کمربند سبز شهرها
سازمان شهرداری و دهیاری‌های کشور در حال حاضر آمار تفکیک‌شدهٔ شهرها و میزان پیشرفت پروژه‌های کمربند سبز شهرها را در اختیار ندارد، ولی جست‌وجوی ساده در میان خبرها از ناکامی در این زمینه حکایت دارد که البته بخشی از این ناکامی به کمبود منابع و شرایط اقلیمی کشور و کم‌آبی مرتبط است.
«علی نوذرپور» که تا پیش از سال ۹۶ معاون امور شهرداری‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های وزارت کشور بوده است، دربارهٔ موانع و الزاماتی که طرح‌های جامع برای کمربند سبز شهرها داشتند، معتقد است که ایجاد کمربند فضای سبز به سه دلیل چندان توفیقی نیافته است: «آب مسئلهٔ اول است، دوم زمین و سوم هم بودجه.» آماری که نوذرپور دربارهٔ کمربند سبز شهرها ارائه می‌کند مربوط به سال ۹۲ است که هنوز در وزارت کشور حضور داشت. آن زمان ذیل سند آسیب‌شناسی فضای سبز که به‌طور جداگانه برای شهرها تهیه و در دولت تصویب شده بود، گزارش وضع موجود، نشان می‌داد که سرانهٔ کمربند سبز در شهرها ۱۲.۴۶ است، درحالی‌که نقطه مطلوب آن در طرح جامع و سایر طرح های مصوب برای سال ۹۲ حدود ۱۵.۲۵ بود. او به «پیام ما» می‌گوید: «در قانون برنامهٔ ششم آمده بود که کمربند سبز باید با منابع اعتباری دولتی ایجاد شود، ولی دولت یک ریال هم کمک نکرد. ضمن اینکه وزارتخانه‌های جهادکشاورزی و راه‌وشهرسازی باید در حریم، زمین در اختیار قرار می‌دادند، اما همکاری لازم در این باره نشد.
تأمین آب هم که برعهدهٔ وزارت نیرو بود و با این تنش آبی که در کشور وجود دارد، اصلاً نمی‌توانست از پسش بربیاید. اگر شهرداری‌ها بخواهند فقط از منابع مجاز اعلام وزارت نیرو برای آبیاری فضای سبز استفاده کنند، حداکثر می‌توانند به‌ازای هر شهروند شش مترمربع فضای سبز تأمین کنند. دراین‌صورت، اگر متوسط سرانه در کل کشور ۱۲ متر است، یعنی شش متر هم براساس منابع آبی مجاز فضای سبز اضافه تأمین می‌کنند و این مسئله‌ای جدی است.
البته ناتوانی وزارت نیرو در تأمین آب فضای سبز شهرها از طریق درست آن، ناشی از مدیریت غلط است. اگر مدیریت آبی درستی داشته باشیم، نباید ۹۲ درصد آب در بخش کشاورزی صرف شود. بخشی که باید به فضای سبز بدهند، در برابر سایر مصارف رقمی نیست؛ ولی وزارت نیرو امساک می‌کند.» رئیس سابق سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور که حالا بازنشسته شده است، دربارهٔ مشکلات شهرداری‌ها در نگهداری از فضای سبز توضیح می‌دهد: «حفظ و نگهداری هزینهٔ بالایی دارد؛ به‌ویژه پس از هدفمندی یارانه‌ها، تعرفهٔ آب و برق افزایش یافت و شامل فضای سبز شهرداری‌ها هم شد. قرار بود دولت مابه‌ازای آن را در بودجه بدهد، ولی هرگز مبلغی پرداخت نشد. به همین دلیل تأمین آب و فضای سبز برای شهرداری‌ها خیلی گران تمام می‌شود.
پیام ما نوشت، مسئلهٔ دیگر استفاده از گونه‌های گیاهی با نیاز آبی و هزینهٔ بالا و توجه نکردن به مهندسی فضای سبز در شهرداری‌ها است. شهرداری‌ها باید در این زمینه منابع انسانی متخصص به‌کار گیرند تا بر فرآیند آن نظارت تخصصی صورت گیرد.»
مفهوم کمربند سبز از اواخر قرن نوزدهم مطرح شد و بین سال‌های ۱۹۳۵ تا ۱۹۴۷ برای شهر لندن در دستورکار قرار گرفت. قانونگذاران تا پیش از سال ۱۹۹۰ به جنبهٔ حفاظتی و تعیین محدودهٔ این مفهوم توجه داشتند، ولی بعد جنبه‌های تفریحی و محیط زیستی هم مورد توجه قرار گرفت.
کمربند سبز فرانکفورت آلمان با پوشش هشت هزار هکتاری و طول ۷۰ کیلومتری یکی از موفق‌ترین‌ها است. سال ۱۹۹۶ اتحادیهٔ ملت، کمربند فرانکفورت را به‌عنوان نمونهٔ مثبتی از توسعهٔ شهری پایدار به رسمیت شناخت. مشخصهٔ ویژهٔ کمربند سبز فرانکفورت تنوع منظر‌های متفاوت و مجموعه‌ای غنی از زندگی حیوانی و گیاهی است.
«مریم نظری» از گروه معماری منظر و محیط پژوهشکدهٔ نظر و دانشگاه پاریس مقاله‌ا‌ی دربارهٔ کمربند سبز این شهر دارد و در مقدمهٔ آن از تمایز منظر و حفاظت از گونه‌های زیستی متنوع، زمین‌های کشاورزی و جنگلی در اطراف شهر و ایجاد فعالیت‌های بینابینی اجتماعی برای حمایت از یک جامعهٔ شهری فعال به‌عنوان مهمترین دستاوردهای این طرح نام برده است. در انگلستان تا سال ۱۹۹۷ تعداد شهرهای دارای کمربند سبز به ۱۴ مورد رسید و الگوی آن در حال حاضر در شهرهای سئول، بانکوک، کپنهاگ، بارسلونا، برلین، بوداپست، تورنتو و اتاوا اجرا شده است.
انتهای پیام/
